We wrześniu, jak co roku, obchodzimy kolejne rocznice wybuchu II Wojny Światowej. Za każdym razem powraca w tym czasie temat bydgoskiej Krwawej Niedzieli, Doliny Śmierci w Fordonie. To znane prawie każdemu bydgoszczaninowi tragiczne wydarzenia września 1939 r. Ale są także inne, o których słyszało niewielu. Pozostały gdzieś w cieniu, trochę zapomniane. Dziś chcemy wspomnieć właśnie o nich.
Wjeżdżając do Bydgoszczy od strony zachodniej mijamy w miejscowości Kruszyn polską linię schronów bojowych zwaną Przedmościem Bydgoskim. Ta rozciągającą się łukiem od Górnego Kanału Noteckiego do Brdy i dalej do Wisły pozycja miała stawić czoła atakującej w kierunku Bydgoszczy armii hitlerowskiej. Najsilniej ufortyfikowano odcinek pomiędzy Kruszynem a Osówcem, gdzie wybudowano 17 żelbetowych schronów bojowych. Zadanie przygotowania, a następnie obrony Przedmościa otrzymała stacjonująca w Bydgoszczy 15 Dywizja Piechoty Wielkopolskiej gen. Zdzisława Przyjałkowskiego, wchodząca w skład Armii ,,Pomorze" gen. Władysława Bortnowskiego. Przed nimi zbudowano pozycję przysłaniania, biegnącą od Kanału Bydgoskiego przez Strzelewo – Silno – Trzemiętowo do jeziora Słupowskiego. 3 września 1939 roku na Przedmoście uderzyły znaczne siły niemieckie, które zaciekle atakowały stanowiska w Kruszynie, Osowcu, Sczutkach i Tryszczynie. Pomimo trwających cały dzień walk Niemcy nigdzie nie przełamali obrony, ponosząc duże straty na skutek ognia naszej artylerii i broni maszynowej. Wieczorem 3 września 1939 roku, obawiając się okrążenia, polskie dowództwo wydało rozkaz opuszczenia Przedmościa i odwrotu wszystkich sił w kierunku Bydgoszczy. Nocą z 3 na 4 września zwycięskie oddziały odmaszerowały bez walki ze swoich pozycji, odchodząc za linię Kanału Bydgoskiego i Brdy.
Członkowie Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „BUNKIER” chcąc ocalić od zapomnienia tę linię polskich umocnień, objęli swoją opieką betonowe schrony. Od 2005 r. trwają prace mające na celu wyeksponowanie i udostępnienie do zwiedzania tego zabytku polskiej wojskowej myśli inżynierskiej. W pierwszym etapie przystąpiono do budowy w Kruszynie skansenu historyczno – wojskowego, eksponującego fragment polskiej linii obronnej z września 1939 roku. Skansen obejmuje żelbetowy schron obserwacyjny oraz kilkadziesiąt metrów okopów ze stanowiskami strzeleckimi. Prace prowadzone były pod kierunkiem bydgoskiego archeologa Roberta Grochowskiego, w oparciu o przeprowadzone wcześniej przez niego badania archeologiczne. Równolegle z budową skansenu został wytyczony i oznakowany szlak trasy turystycznej po umocnieniach Przedmościa Bydgoskiego. Szlak, długości około 10 km, prowadzi przez najsilniej ufortyfikowany fragment pozycji obronnej, rozciągający się pomiędzy Zielonczynem a Osowcem. Znajduje się tutaj 17 żelbetowych schronów bojowych, o zróżnicowanej konstrukcji, przeznaczeniu i stanie zachowania oraz 3 fundamenty. Szlak ma charakter edukacyjny – na trasie rozmieszczono cztery duże tablice informacyjne, zawierające obszerną notę historyczną, jak również możliwie pełny zbiór planów i fotografii obrazujących przebieg działań bojowych na danym obszarze. Członkowie BSMZ „BUNKIER” regularnie zajmują się sprzątaniem okolic schronów i ich wnętrza, a także dbają o to, aby schrony nie zarosły ponownie chwastami i dziką zielenią. Za pieniądze pochodzące ze składek i od sponsorów naprawiają połamane i zdewastowane tablice informacyjne znajdujące się przy schronach.
Przedmoście bydgoskie to nazwa obejmująca oprócz schronów także polowe fortyfikacje znajdujące się bezpośrednio przed nimi. Ich linia przebiegała m.in. przez podbydgoską wieś Tryszczyn. Opuszczone przez polskich żołnierzy okopy wykorzystał w sposób okropny hitlerowski okupant. Na przełomie września i października 1939 bojówki paramilitarnego Selbstschutzu rozstrzelały w nich 900 Polaków i Żydów – mieszkańców Bydgoszczy oraz okolicznych miejscowości. Zostali rozstrzelani w ramach tzw. akcji "Inteligencja". Na miejsce egzekucji przywożono z Bydgoszczy ciężarówkami trzy, a nawet cztery razy dziennie kolejne transporty skazańców, w grupach po 50-70 osób. Samochody zatrzymywały się zwykle w pobliżu położonej w głębi lasu leśniczówki, skąd już pieszo prowadzono skazańców do opuszczonych rowów strzeleckich. Następnie ofiarom kazano wchodzić do okopów i kłaść się na ziemi, w rzędach po kilka osób, po czym mordowano ich strzałami w tył głowy. Egzekucje w pobliżu Tryszczyna Niemcy przeprowadzali również w kolejnych latach okupacji. Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich podała, iż w sześciu zbiorowych mogiłach nad Brdą pochowano od 1400 do 1500 ofiar nazistowskiego terroru. Po zapełnieniu zamordowanymi rowów egzekucje przeniesiono do Fordonu.
Na ten słabo znany przez bydgoszczan, jakże tragiczny epizod okupacji, chce zwrócić uwagę BSMZ „BUNKIER”. Służyć ma temu film, którego autorem jest Robert Grochowski. Specjalny pokaz filmu został zorganizowany przez członków „BUNKRA” oraz Roberta Grochowskiego w dniu 3 września 2011 przy cmentarzu wojennym ofiar terroru hitlerowskiego w Tryszczynie.
Pamiątki bydgoskiego Września
